Drechtsteden in het verleden: Zwijndrechtse Waard samen met Dordrecht

04 augustus 2015 door Willem Schneider

Vakantietijd is een periode om je te verdiepen in andere onderwerpen dan waar je dagelijks mee bezig bent. Gewoon niet achter de pc zitten, maar genieten van de natuur rond H.I. Ambacht. Al fietsend ben je snel over de Ambachtse grens heen en maak je een "Tour de Zwijndrechtse Waard". In de verte op de dijk zie je ver vanuit Ambacht of vanuit Zwijndrecht het uurwerk van de Dordste Dom. Zo al fietsend dacht ik: wat zou fijn als je vanuit de Zwijndrechtse Waard direct naar deze prachtige kerk kan fietsen! Dus niet via de burg of via de waterbus over de Oude Maas. Wellicht was dit in het verleden wel mogelijk. Om deze vraag te onderzoeken, dook ik een Zwijndrechtse bibliotheek in. (De Ambachtse bibliotheek was namelijk in de vakantie een aantal weken gesloten).   

Eén Waard

Gewapend met een aantal boeken probeerde ik tijdens mijn vakantie  - en omgeven door een aantal op bergen gebouwde en eeuwenoude ruines en kastelen in Altgäu (nabij Oostenrijk) -  deze vraag uit de Hollandse polder te beantwoorden. De bijvangst van deze "studie" was dat ik de kennis van mijn middeleeuws Nederlands op kon halen!

Een interessant boekje dat een antwoord op de vraag geeft, is "Geschied- en Aardrijkskundige Beschrijving van den Zwijndrechtse Waard, den Riederwaard en het Land van Putten over de Maas" uit 1848. De schrijver is J.W. Regt, "schoolonderwijzer te Groote Lindt". Als je dit boekje doorleest, dan levert dit heel veel interessante informatie op.  Dit geldt overigens ook voor een ander boekje, dat ik las. Het betreft het "Hoogheemraadschap van de Zwijndrechtsche Waard" van F. Jorissen uit 1955.

De Zwijndrechtse waard is volgens beide schrijvers een heel oud gebied. Zo werd in 1028 in een brief van keizer Koenraad II melding gemaakt van  "aan de Merwede (de Noord) een plaats die genoemd wordt Swyndrechtwere, lang en breed 10,5 mijl".  

De schrijvers van beide boeken gaan er van uit dat de Zwijndrechtse Waard en het Eiland van Dordrecht in het verre verleden één geheel vormden. Vooral de "schoolonderwijzer" is hiervan overtuigd.  "Men wil zelfs, dat  Zwijndrecht, niet als thans, door water van Dordrecht gescheiden werd, maar zich onmiddellijk aan het grondgebied dier stad sloot, en met al het land tot de Waal toe, onder den Grooten Waard getrokken werd", zo schrijft hij. Hoe komt Regt bij deze conclusie?

Wel, als eerste argument noemt hij de bouw van de Dordtse Dom. "Die verbinding van Zwijndrecht met Dordrecht leidt men voornamelijk uit de bouwing van de Groote stadskerk af. Het is te vermoeden dat die tijdens hare stichting het middelpunt van het stedelijk grondgebied zal aangewezen en in het westen meerder omtrek zal gehad hebben. Dordrecht moet bijgevolg naar Zwijndrecht toe ingekort zijn".

Een tweede argument is dat de Dordtse bestuurders gebouwen en gronden in de Zwijndrechtse grondgebied bezaten. "Zoo heeft de magistraat van Dordrecht in lateren tijd verscheidene bestellingen op landerijen en gebouwen, buiten den dijk van den Zwijndrechtschen Waard gemaakt en dus een regt uitgeoefend, waartoe zij, indien deze landen met het oude stedelijk grondgebied niet in verband stonden,onbevoegd zou geweest zijn".

Verder verwijst De Regt naar een heerlijkheid met de naam "Dortsmonde". Volgens hem is in het jaar 898 deze heerlijkheid in een brief van de "abt van Pruime" genoemd. Deze heerlijkheid schijnt al voor de St. Elizabethsvloed in 1492 te zijn vernietigd (waarschijnlijk rond 1170). Deze heerlijkheid blijkt volgens De Regt in 1848 nog steeds "het regt van visserij op de rivier de Merwede" te hebben. Hij verwijst naar oude "leenbrieven". In deze brieven wordt "de strekking daarvan opgegeven als gelegen hebbende langs de rivier de Dubbel van Dubbeldam af tot de Waal en Barenndrecht toe; zoodat haar grondgebied, zoowel over het eiland van Dordrecht als den Zwijndrechtsche Waard liep".

Maar het meest afdoende bewijs is naar zijn mening de loop van het oude riviertje de Dubbel. Dit riviertje "ontstond bij Dubbelmonde uit de Oude Maas, en liep van daar voorbij het tegenwoordige Dubbeldam naar Meerdervoort, waar het zich in twee takken verdeelde: de eene vloeide oostwaarts naar Dordrecht, en de andere westwaarts, onder den naam van Devel door den Zwijndrechtschen Waard".

Scheiding en bedijking

De vervolgvraag is natuurlijk wanneer het Eiland van Dordrecht en de Zwijndrechtse Waard van elkaar zijn gescheiden. Volgens de Regt is dit waarschijnlijk tussen de jaren 1170 en 1180 geweest. Er zijn namelijk in 1170, 1173 en 1176 "geduchte zeevloeden" geweest zodat de "kil is ontstaan, waardoor het Maaswater met de Merwede is vereenigd geworden".

Daarna is vaart gemaakt met de bedijking. De bedijking in de Zwijndrechtse waard komt vooral op gang na een overeenkomst tussen de Graaf Willem III van Henegouwen (of te wel: Willem de Goede)  en Hendrik van Brederode, een van de grootste leenmannen en die in die tijd een bezitter van uitgestrekte goederen in deze regio was. Op "Vrouwendag Lichtmis" dd. 3 februari 1331 gaf deze graaf "aandelen" in de Zwijndrechtse Waard uit. Want wie "een zestiende deel of meerder ter bedijking voor zijne rekening nam", zou ambachtsheer over dat gedeelte worden. Wat stond hier tegenover? Wel, de ambachtsheeren mochten de "aanwassen om deze Waard deelen, en te zamen eenen dijkgraaf over dien Waard kiezen". Uiteindelijk kwamen er 8 ambachtsheren die aan de bedijking deelnamen.

Twee Ambachtsheeren

Voor Hendrik-Ido-Ambacht  is de ambachtsheer Zeger van Kijfhoek belangrijk. Hij werd "verleid"  tot de aanschaf van 2 x een zestiende deel. Deze man vernoemde het ambacht naar zijn tweede zoon. U raadt het hoe deze naam luidt: Hendrik Ido. De Regt geeft verder aan dat ons dorp de gemeente/heerlijkheid "Hendrik-Ido-  Oostendam- en Schildmanskinderen-Ambacht" wordt genoemd. De eerste termijn verwijst zoals gezegd naar de tweede zoon van Van Kijfhoek, de tweede term "Oostendam" was het gedeelte van de heerlijkheid dat aan "den oostenlijken Waaldam uitstrekte en van daar zijnen naam ontleende". De term "Schildmanskinderen" verwijst naar de naam van één van de bezitters. Opvallend is dat Hendrik-Ido-Ambacht rond 1750 als het ware al het "Wassenaar van de Waard" was. Volgens De Regt was deze heerlijkheid het welvarendste "en huisrijkste gedeelte van den Zwijndrechtschen Waard, dat met verscheidene kapitale bouwmanswoningen en hofsteden was opgeluisterd". Waarvan Acte!

Een tweede, voor ons dorp belangrijke, ambachtsheer is Adriaan Pieterse van Sandelingen. Ook hij nam 2 x een zestiende deel van de bedijking voor zijn rekening. Het gaat dan om "Adriaan-Pieterse-Ambacht", ook wel de heerlijkheid Sandelingen Ambacht genoemd.

Twee Israëliten

Het is ook interessant te weten wat nu omvang van deze heerlijkheden waren, zodat u dit kan afzetten tegen bijv. het huidige aantal inwoners ons dorp (circa 28.000).

Omvang bunder

Inwoners

Woningen

Godsdienst

Hendrik-Ido-

Oostendam-

Schildmanskinderen

Ambacht

861

1250

211

1245 Hervormden

3 "Roomsch-Katholieken"

2 "Israëliten"

Sandelingen Ambacht

332

390

34

Allen inwoners waren Hervormd

(de term bunder is ongeveer een hectare, bron: https://www.encyclo.nl)

Dit onderzicht laat zien dat Sandelingen Ambacht aanzienlijk kleiner was dan de naburige heerlijkheid.

Uurwerk als oriëntatie

Met deze gegevens in mijn achterhoofd, zie ik al fietsend op de dijken en wegen en in wijken van de Zwijndrechtse Waard en in Hendrik-Ido-Ambacht ons dorp met een wat ander perspectief. Fiets ik op de Pruimendijk, dan denk ik aan de abt van de "Pruime", ga ik vervolgens over Oostendam, komt de uitdrukking "den oostenlijken Waaldam" boven. Rij ik op de Van kijfhoek-  en/of de Schildmanstraat, word ik herinnerd aan de twee eerste ambachtsheren van ons dorp.

Daarna kom ik op de Veersche Dijk in de richting van Zwijndrecht (het uurwerk van de) Dordtse Dom in beeld. Een beeld dat ik mis als in de richting van ons dorp rij. De kerkklok van de Dorpskerk is goed te zien vanaf de Pruimendijk. Maar een uurwerk op een kerktoren als herkenningspunt ontbreekt, wanneer de fietser van Zwijndrecht naar Hendrik-Ido-Ambacht of andersom gaat. Maar misschien gaat dit veranderen. De raadsfractie van D66 (!!) kwam namelijk onlangs met een voorstel om de toren van de nieuw te bouwen kerk bij de Zuidwende te "versieren"  met een uurwerk. Dan heeft deze toren - ook in ons digitale tijdperk  -  een breed maatschappelijk nut, namelijk als oriëntatiepunt voor mensen die de weg kwijt zijn en of verdwaald zijn. Of D66 een sponsor wordt van dit uurwerk? Wie weet, maar het lijkt me onwaarschijnlijk. 

Gerelateerde wijken:
Gerelateerde straten:
Cookies

Deze website gebruikt noodzakelijke cookies voor een correcte werking en analytische cookies (geanonimiseerd) om de statistieken van de website bij te houden. Marketing cookies zijn nodig voor laden van externe content, zoals YouTube-video's of widgets van Sociale Media. Zie ons cookiebeleid voor meer informatie, of om je instellingen later aan te passen.